خیانت به معنای پیمان شکنی و نقض عهد است. بنابراین خیانت در امانت یعنی شخصی که مال یا هر چیز ارزشمند که نزد او به امانت گذاشته شده در نگهداری آن کوتاهی کرده، یا بدون اجازه صاحب مال از آن استفاده کند، یا آن را معیوب کرده و یا کلا از بین ببرد.
در قانون مجازات اسلامی، خیانت در امانت از جمله جرایم مالی و جرایم علیه اموال و مالکیت است.
بهتر است بدانید: معمولا امانت با عقد عاریه که قراردادی است که به موجب آن، یکی از طرفین عقد به طرف دیگر عقد اجازه می دهد که از عین مال او به طور مجانی محافظت کرده و از آن منفعت ببرد به عامل امانت داده می شود. عاریه دهنده را معیر و عاریه گیرنده را مستعیر گویند.
ماده 674 قانون مجازات اسلامی راجع به خیانت در امانت
هرگاه اموال منقول یا غیر منقول یا نوشته‌هایی از قبیل سفته، چک، قبض و نظایر آن به عنوان اجاره یا امانت یا رهن یا برای وکالت یا هر کار دیگری با اجرت یا بی اجرت به کسی داده شده و بنا بر این بوده است که اشیای مذکور مسترد شود یا به مصرف معینی برسد و شخصی که آن اشیا نزد او بوده آنها را به ضرر مالکین یا متصرفین آنها استعمال یا تصاحب یا تلف یا مفقود کند به حبس از 6 ماه تا سه سال محکوم خواهد شد.
عوامل جرم خیانت در امانت
- استعمال: مال امانی را برای خود استفاده کند.
- تصاحب: مال امانی را تصاحب کند.
- اتلاف: مال امانی را به هر طریقی از بین ببرد.
- مفقود کردن: مال امانی را مخفی کند و مالک نتواند به آن دستیابی داشته باشد.
ارکان خیانت در امانت
هر عملی باید سه رکن اصلی داشته باشد تا از نظر قانون، جرم شناخته شود.
رکن مادی
اعمال تصاحب، اتلاف، استعمال یا مفقود کردن مال امانی که در نتیجه انجام عمل یا انجام ندادن عملی صورت گیرد. به عبارتی، باید بین عملی که امین انجام داده و ضرری که به مالک وارد شده، باید رابطه علیّت وجود داشته باشد؛ بدین معنا که انجام فعل یا ترک فعل از سوی امین، موجب شده باشد که به مالک خسارت وارد شود.
رکن معنوی
وجود سوء نیت به صورت عام یا خاص؛ یعنی:
سوء نیت عام: تصاحب، استعمال، اتلاف و مفقود کردن مال امانی باید به صورت عمدی و آگاهانه اتفاق بیفتد.
سوء نیت خاص: یعنی انجام این اعمال با اراده و قصد زیان رساندن به دیگران باشد.
رکن قانونی
عمل انجام شده باید مصداق موارد بیان شده در ماده 674 قانون مجازات اسلامی باشد تا شرایط جرم تلقی شدن خیانت در امانت تحقق یابد.
از جمله آن مصادیق داریم:
- مال امانی باید حتما ارزش مالی داشته باشد و یا ابزار کسب مال باشد، بنابراین اگر مال امانی، قابلیت خرید و فروش و ارزش مالی نداشته باشد، جرم محقق نمی‌شود.
- مال امانی باید حتما توسط مالک آن یا نماینده قانونی او به امین سپرده شده باشد.
- مال امانی باید از روش‌های قانونی و با شرط بازگرداندن به صاحب آن یا با شرط مصرف کردن در راهی مشخص، به فرد امین سپرده شده باشد.
کسب اطلاعات بیشتر در خصوص تعریف جرم : تعریف جرم از نگاه قانون مجازات اسلامی
حالت های مختلف جرم خیانت در امانت
- سوء استفاده از ضعف نفس اشخاص
- سوء استفاده از مهر و امضا
- خیانت مستخدمین دولت در اموال و اسناد دولتی
- خیانت در امانت در قانون تجارت
- خیانت در امانت در قانون تصدیق انحصار وراثت
- خیانت در امانت در قانون ثبت اسناد و املاک
سوء استفاده از ضعف نفس اشخاص
هرگاه شخصی به ضرر شخص دیگری که دچار ضعف نفس یا هوی و هوس است، نوشته یا سندی، اعم از تجاری یا غیر تجاری، از قبیل؛ سفته، چک یا هرگونه نوشته ای که موجب التزام وی شود، تنظیم نماید؛ مرتکب جرم خیانت در امانت شده و علاوه بر جبران خسارت مالی، به حبس از شش ماه تا دو سال و از یک میلیون ریال تا ده میلیون ریال جزای نقدی محکوم می شود.
نکته: اگر فردی که مرتکب چنین جرمی شده، نسبت به شخصی که ضرر دیده، حق ولی بودن، وصی یا قیم بودن، داشته باشد، مجازات وی علاوه بر جبران خسارت مالی از سه تا هفت سال حبس خواهد بود.
سوء استفاده از مهر و امضاء
اگر فردی مهر و برگه چک یا هر برگه سفید امضاء خود را به دست شخصی بسپارد و آن شخص از آنها سوء استفاده کند، شخص سوء استفاده کننده، مرتکب جرم خیانت در امانت شده است. حتی اگر این فرد اسناد را خودش و بدون اطلاع مالک اسناد، به هر طریقی به دست بیاورد و از آن سوء استفاده کند، باز هم مجرم شناخته می شود و مطابق با قانون مجازات می شود و برای وی یک تا سه سال حبس در نظر گرفته می شود.
خیانت مستخدمین دولت در اموال و اسناد دولتی
هرگاه وجوه نقدی، اسناد و اوراق بهادار، سهام یا سایر اموال متعلق به هر یک از سازمانها و موسسات فوق الذکر، توسط هرکدام از مستخدمین آن، مورد استفاد غیر مجاز قرار گیرد، تصرف غیرقانونی محسوب می شود. متصرف، علاوه بر پرداخت اجرت المثل، به شلاق تا 74 ضربه محکوم می شود. هم چنین چنانچه شخص مجرم، طی ارتکاب جرم، منفعت کسب کرده باشد، به پرداخت جزای نقدی معادل قیمت انتفاعی نیز محکوم می شود. کارمندان و کارکنان ادارات و سازمان ها، شوراها، شهرداری ها، موسسات و شرکتهای دولتی یا وابسته به دولت، نهادهای انقلابی و بنیادها، دیوان محاسبات، مقامات قضایی، اعضا و کارکنان قوای سه گانه، نیروهای مسلح، مامورین خدمات عمومی اعم از رسمی و غیر رسمی و … جزو موارد ذکر شده هستند. لازم به ذکر است حتی در صورتی که فردی به علت بی احتیاطی یا کم کاری، موجب تضییع اموال و وجوه دولتی گردد و یا آن را به مصارفی برساند که در قانون برای آن اعتباری منظور نشده، باز هم مجرم شناخته می شود.
خیانت در امانت در قانون تجارت
در قانون تجارت هرگاه که شخصی، سند تجاری مانند: چک، سفته و … را به شخصی امانت بدهد، اما امین به وسیله این اسناد خیانت کند، خیانت در امانت محسوب می شود. برای مثال فرض کنید شخصی خانه ای را اجاره کند و چکی را به عنوان ضمانت اجاره، نزد موجر گذاشته باشد، بعد از تخلیه منزل، موجر باید چک را به صاحبش بازگرداند، در غیر اینصورت و استفاده دیگر از چک، خیانت در امانت محسوب می شود. یا در مواردی که دلال بر خلاف وظیفه خود نسبت به کسی که با او طرف حساب است، عمل نماید و با دریافت وجه از طرف دیگر معامله، به نفع وی اقدام کند، خیانت در امانت محسوب می شود. هم چنین در قانون تجارت یکی از شرایطی که برای مدیران در نظر گرفته شده این است که اگر کسی مرتکب خیانت در امانت شود، در دوره محرومیت نمی تواند به عنوان مدیر شرکت (سهامی) انتخاب شود. پس مدیر، امین شرکت و امانت، شرط مدیریت است.
خیانت در امانت در قانون تصدیق انحصار وراثت
هرگاه شخصی، دارایی متعلق به اشخاص مجهول الوارث را تصرف نماید و بعد از اتمام مدتی که به موجب ماده 6 مقرر است، (نسبت به اموال منقول و وجه نقد، ظرف 10 سال از تاریخ فوت مالک و نسبت به اموال غیرمنقول ظرف 20 سال از تاریخ فوت مالک)، مال مزبور و یا دین و یا منافع حاصله از آن را به دولت تسلیم یا تادیه ننماید، مرتکب جرم خیانت در امانت شده است.